Nikolae Jorga dhe popujt e lindur nën një “zodiak të pafat”

Akad. Kopi Kyçyku

Fitues i Shqiponjës së Artë “Zëri i Komunitetit në Diasporë”

„Rumunët e shqiptarët janë kushërinj të një gjaku… Ndërkaq, midis popullit rumun dhe shteteve të krijuar nga pasardhësit e grekëve dhe të sllavëve, ekzistojnë dallime të mëdha”.

Nikolae Jorga

Gjatë historisë së tij të tërmetshme, populli ynë i vogël fatmirësisht  ka pasur miq të mëdhenj, të cilët e ka për detyrë e nder t’i kujtojë me mirënjohje sepse duke na i nxjerrë në pah vlerat botërisht, në dritën e të vërtetave historike dhe përmes interpretimit korrekt e dashamirës të dokumenteve përkatëse, ata kanë ndikuar jo pak në krijimin e një opinioni të favorshëm për pjesëtarët e diasporës sonë në vendet e tyre. Një personalitet i tillë ka qënë edhe rumuni Nikolae Jorga (17 janar 1871 – 27 janar 1940), historian, kritik letrar, dokumentarist, dramaturg, poet, enciclopedist, memorialist, parlamentar, ministër e kryeministër, profesor universitar dhe akademik. Është vënë në dukje fakti që ai ka luajtur në kulturën rumune të dhjetëvjetshave të parë të shekullit XX rol të njëjtë me atë të Volterit në Francë. Universitetin në qytetin verior rumun Jash, – i cili, për traditat e pasura është quajtur Firencja e Rumanisë, – e kreu brenda vetëm një viti (më 1889) duke merituar diplomën magna cum laude. Studimet i vazhdoi në Paris , Berlin dhe Lajpcig dhe mbrojti doktoratën pa mbushur ende moshën 23 vjeç. Edhe kur u pranua në Akademinë Rumune , ky „patriark i kulturës rumune” ishte fare i ri. Ndërkaq, me konkurs, fitoi drejtimin e katedrës së historisë në Universitetin e Bukureshtit. Si nacionalist i moderuar, Jorga mendonte: „Vendi ynë ka, para së gjithash, një detyrë – atë të punës. Puna e vërtetë dhe e frytshme mund të kryhet vetëm me solidaritet kombëtar”.

Duke qënë i pajisur me një kujtesë të jashtëzakonshme, Jorga njihte me themel historinë botërore dhe veçanërisht atë të Rumanisë. Ka shkruar rreth 1.250 vëllime dhe 25.000 artikuj. Praktikisht nuk ekziston as edhe një temë nga historia rumune pa qënë e shtjelluar përsëthelli nga pena e Jorgës. Nikolae Jorga u vra nga legjionarët e lëvizjes ultrafashiste Garda e Hekurt, të cilët e fajësonin si nxitës në vrasjen e kreut të tyre Korneliu Zelea Kodreanu nga mbreti i Rumanisë, Karoli II. Me të marrë vesh lajmin për fundin e hidhur të Nikolae Jorgës, 47 universitete dhe akademi nga e gjithë bota ulën flamurin në gjysmë shtizë. Në periudhën e regjimit komunist, vepra monumentale e Nikolae Jorgës u la mënjanë me prapamendim dhe historia e Rumanisë u rrenësua (u falsifikua), duke u vënë me servilizëm dhe pa rezerva në shërbim të ideologjisë marksiste. Nikolae Jorga kishte vizion të qartë për të shkuarën e të ardhmen e Evropës, vizion që e freskonte në mënyrë të vazhdueshme përmes një bagazhi tejet të begatë informacionesh, duke vënë në lëvizje kujtesën e vet befasuese. Ky mik i zgjedhur i kombit shqiptar, që shprehej me bindje se „rumunët e shqiptarët janë kushërinj të një gjaku”, e dinte fare mirë se sa vuajtje është në gjendje të përftojë në jetën e popujve ballkanikë sajimi për ta, në pjesën tjetër të kontinentit dhe përtej tij, i një imazhi negativ apo të sipërfaqshëm.
Ky erudit dhe politikan aktiv në periudhën midis dy luftrave, e pat këqyrur Ballkanin si rajonin ku u lind, u përkund dhe u poq „fëmija”, i cili, me kalimin e kohës, do të bëhej „Kontinenti Plak”, ndërsa ballkanasit i cilësonte banorë autentikë të Gadishullit tonë.

Duke u nisur nga këto konsiderata historike, dhe njëherazi shpirtërore, largpamësi i pashoq Nikolae Jorga përgatiti terrenin për brezat e ardhshëm, duke u dhënë në dorë armën e shkencës së vërtetë kundër insinuatave, fyerjeve dhe trillimeve antiballkanike të çdo lloji, të gatuara në kuzhinat e helmatisura të armiqve tanë. Dhe jo vetëm të tyre. Përmes argumentimit të faktit që Gadishulli Ballkanik, Evropa Juglindore, përfaqëson vatrën ku qëndron vazhdimisht ndezur flaka e përparimit dhe e qytetërimeve më të hershme, të ngjizura pò në këto treva, dijetari i shquar rumun nguliti në mendjen e popujve të rajonit tonë krenarinë që i përkasin kësaj zone. Mund të pohojmë se jorgaizmi është filozofia e mbrojtjes së dinjitetit të Ballkanit, të Haemusit mijëvjeçar.

Më 17 shkurt 1930, gjatë darkës së dhënë për nder të Nikolae Jorgës nga këshilli pedagogjik i Universitetit Western Reserve i qytetit të madh amerika Klivlend Ohajo, – i pagëzuar nga Jorga si „metropoli i dytë i rumunëve”, për shkak të numurit të madh të emigrantëve rumunë me banim atje, – ky historian i përmasave evropiane mbajti një leksion në gjuhën angleze me titull The Background of Romanian History / Zanafilla e Historisë Rumune (shih E oare România un stat balcanic?/ A është Rumania shtet ballkanik?, Revista Secolul XX / Shekulli XX, Bukuresht, 1997, nr.7-9, f. 11). Qëllimi i këtij leksioni të Jorgës dhe mbase i vetë vizitës që bëri në Klivlend Ohajo në periudhën 27 shkurt – 30 mars 1930, ishte pikërisht përmirësimi i imazhit të botës ballkanase në sytë e Përtejoqeanit. Jorga filloi të vinte në pikëpyetje termin „Balcania”, i përdorur, me sa duket, për të parën herë, në parathënien e punimit Origine e evoluzione storica delle nazioni balcaniche / Prejardhja dhe ecuria historike e kombeve ballkanikë, i autorit Anxhelo Perniçe, botuar në Milano në vitin 1915. Ky term do të rimerrej më pas nga enciklopdi të ndryshme dhe nga libra historie, për t’u përdorur me një kuptim më të gjerë, të barasvlershëm me sintagmën hapësirë eurojuglindore, pikërisht ashtu siç pat propozuar Jorga. Duke zbatuar metodën e „pastrimit” të një imazhi të shformuar të Ballkanit, – përmes përcjelljes në heshtje të një përqindjeje negative të papërfillshme rreth tij, – Jorga argumentoi përfshirjen vetëm nga pikëpamja terminologjike të botës rumune në atë ballkanike në përgjithësi. Ja si shprehet ai në lidhje me çështjen e sapopërmendur:„Duke u përpjekur të ndreq këto mendime të gabuara – pohon ai – as që më shkon ndërmend të denigroj trevat e bukura dhe të pasura ballkanike, banorët e të cilave janë tani (më 1930, sh.y.) zotër të disa shtetesh të pavaruara, njerëz të denjë për lavdërim plotësisht të merituar, për mënyrën se si e kanë përballuar për një kohë të gjatë zgjedhën turke, për burrërinë me të cilën kanë mbrojtur besimin e krishterë, sidhe për dashurinë e pakufishme që ushqejnë ndaj viseve zanafillore të sojit të tyre, i cili është lindur nën një zodiak të pafat. Por ndërmjet popullit rumun dhe shteteve të krijuar nga pasardhësit e grekëve dhe të sllavëve, ekzistojnë dallime të mëdha” (Revista Secolul XX, v.cit., p.10).

Jorga përshkruan dhe shpjegon ecurinë e jetës historike dhe kulturore të Balcania-s qysh para shfaqjes së shteteve kombëtarë, duke vërtetuar se ndikimi i perandorive bizantine dhe otomane nuk ka qënë i njëtrajtshëm. Nga pikëpamja kulturore disa popuj ballkanas kanë ecur drejt formash shtetërore me prejardhje orientale, pa mundur ose duke e ndarë mendjen të ruajnë të pacënuara strukturat drejtuese, sidhe vizionet gjeopolitike. Të tjerë, sikurse është edhe rasti i rumunëve, ia dolën mbanë ta ruanin pavarësinë de facto dhe të mbeten në Evropë megjithse ishin konsideruar si jashtë saj. Idetë e parashtruara nga Jorga në leksionin e Klivlendit, të cilat fatkeqësisht janë studiuar dhe mediatizuar fare pak, mbeten të vlefshme edhe në ditët tona, sidomos në rrethanat e integrimit të hapësirës eurojuglindore në strukturat e Bashkimit Evropian. Për „të ngjizur” një imazh pozitiv për këtë hapësirë të quajtur eurojuglindore, të çliruar dhe deridiku të imunizuar ndaj paragjykimeve dhe imagologjisë negative, Jorga hyri në lidhje me mbretin e Shqipërisë, Zogun I, – i cili në shënjë mirënjohjeje i dhuroi një terren pranë Sarandës, në bregdetin e Jonit, – për të hedhur themelet e një instituti për studime eurojuglindore. Vendi për ngritjen e institutit të lartpërmendur dukej i përkryer po të mbajmë parasysh edhe praninë në zonë të etnive të tjera – arumunëve dhe grekëve.
Mund të thuhet se dhurata e mbretit shqiptar ishte në një farë mënyre shpërblim për ndihmesën e vazhdueshme të Jorgës në historiografinë ballkanike. Ndër të tjera, Jorga përpiqej që elitat intelektuale të Evropës Juglindore të njihnin përsëthelli historinë e vendeve dhe të popujve përkatës, si parakusht për t’u ndërgjegjësuar e për t’i dalë për zot historisë së tyre, në mënyrë që rajoni ynë të përparonte duke u ballafaquar pa frikë me pengesa, të cilat, po qe se nuk kapërceheshin, mund të bëheshin fatale.

Në botën shqiptare figura e Nikolae Jorgës ze një vend ballor ndër miqtë e huaj të kombit e të popullit tonë. Liriku i madh dhe njëherazi memorialist, Lasgush Poradeci, personalitet tejet aktiv i Kolonisë së Bukureshtit, atëkohë më e fuqishmja dhe më aktivja e diasporës sonë, në bisedat e zhvilluara me mikun e vet të ngushtë, Petraq Kolevicën, ka dëshmuar se kur ishte sekretar i Kolonisë Shqiptare të Bukureshtit, kjo e kishte selinë në një godinë të bukur në qëndër të qytetit. Në atë ndërtesë kishte salla në të cilat zhvilloheshin mbledhje të kolonisë, organizoheshin shfaqje me rastin e Ditës së 28 Nëntorit, ftoheshin shumë personalitete të shquara të Rumanisë dhe të vendeve të tjera. Shqipëria e kishte formuar tashmë shtetin e saj, por shumë vetë pyesnin: „Çfarë është kjo, Shqipëria?!”
Që ta bënin të njohur Shqipërinë, ka vënë në dukje Lasgushi, ndjehej nevoja për një libër në të cilin të flitej me objektivitet e kompetencë për historinë e Shqipërisë, për të kaluarën e saj, për heronjtë e saj. Meqë një vepër si kjo ende nuk ekzistonte, e lutën Nikolae Jorgën ta merrte përsipër një barrë të tillë.
Nikolae Jorga u tha se nuk kishte kohë ta shkruante historinë e Shqipërisë, por premtoi se do të vinte në selinë e kolonisë për të mbajtur një leksion të gjerë me këtë temë. Njëkohësisht u tha drejtuesve të kolonisë që, me atë rast, të ftonin cilindo që do ta gjykonin të nevojshme. Gjithashtu duhej të merrnin dy stenografë që të mbanin shënime, të cilat më pas mund t’i botonin në trajtë libri. „Ashtu edhe bëmë” ka pohuar Lasgushi (Shih Petraq Kolevica, Lasgushi më ka thënë, Tiranë 1995, f. 30).
Libri doli në Bukuresht në vitin 1919, në gjuhën frënge, me titullin Brève Histoire de l’Albanie / Histori e Shkurtër e Shqipërisë dhe u shpërnda me shpjetësi në të gjithë Evropën, sidhe edhe në botën e Përtejoqeanit.Por ndihmesa e Nikolae Jorgës në historiografinë shqiptare nuk kufizohet vetëm me këtë vëllim dhe as vetëm në dashurinë e çiltër të shprehur gjatë gjithë jetës ndaj shqiptarëve.
Jorga ka qënë ai që, në vitin 1915 zbuloi në Bibliotekën Laurentiana të Romës dhe e botoi menjëherë Formulën e Pagëzimit në gjuhën shqipe, të përpiluar, më saktë të përkthyer nga latinishtja, të Pal Ëngjëllit, mik i afërt dhe këshilltar i Gjergj Kastriotit -Skënderbeut. Me siguri Jorgës ia pat zënë veshi thënien profetike të princeshës rumune me prejardhje shqiptare Elena Gjika, alias Dora d’Istria: „Historia e Shqipërisë do të rilindet nga arkivat e Evropës”. Besojmë se nga të njëjtat arkiva do të rilinden edhe histori të tjera.